المثنى في الاسم
Ikkilik son kategoriyasi va uning morfologik ko‘rsatkichlari
Ikkilik son kategoriyasi arab tilining boshqa tilllardan ajratib turuvchi xos jihatlaridan biridir. Bu son kategoriyasi faqatgina otga emas, ism so‘z turkumidagi so‘zlarga, fe’llarga ham taalluqli kategoriyadir. Bu kategoriya arab tilida sintaktik va morfologik usulda hosil qilinadi. Mustafa G’alayiniy ikkilik son kategoriyasi haqida: ma’no shakl jihatdan ayni bir narsani ikkita ifodalash, - deb aytadi. Boshqa-boshqa bo‘lgan predmetlarni ikkilik son kategoriyasida ikkita ekanligini morfologik usul bilan yasab bo‘lmaydi. قلم و كتاب - qalam va kitob ni قلمان ikkita qalam yoki كتابان ikkita kitob deb, bo‘lmaydi. قلمان bilan ikkita qalam va kitob, deb ifodalab bo‘lmaydi. Istisno holatlarda mashhur bo‘lgan, ko‘pchilik e’tirof etadigan, insoniyatga ko‘p manfaati tekkan shaxs va predmetlarni biri bilan ikkkinchisini ikkilik son kategoriyasida ifodalash mumkin. Masalan[1]: العُمَرَيْنِ Umar ibn Hattob va Amr ibn Hishom. الأَبَوَيْنِ - ota va ona. القَمَرَيْنِ - oy va quyosh. المَرْوَتَيْنِ - Safo va Marva. Bu misolllar ikki tushuncha yoki so‘zning biridan ikkinchisini afzal berishda ifodalanib, faqatgina bu simoiy [2] yo‘l bilan yetib kelgan.
Boshqa o‘rinda o‘xshatish maqsadida yoki haqiqiy ma’noda bir-biridan ma’no jihatdan farq qiladigan ikki so‘zni yuqorida ko‘rsatilgandek ikkilik hosil qilib bo‘lmaydi. Masalan غَزَّالَتَانِ deb kiyik va quyoshni ifodalab, عَيْنانِ deb ko‘z bilan joriyani hosil qilib bo‘lmaydi.
Taniqli arab tilshunoslaridan biri Ahmad Hoshimiy bu hususda shunday deydi: “Ikkilik - َانِ qo‘shimchasini qabul qilib, muzakkar va muannas jinsli ismdan ikkitasini ifodalashdir. Ikkilik son kategoriyasining haqiqiy belgisi ا (alif)dir”.[3]
Abdurahmon ibn Muhammad Anbariy[4]: “Ikkilik– ikkilik ma’nosini ifodalovchi shakldir. Ikkilik – qisqartirib, ikkilik ma’nosini ifodalab qo‘shimcha yordamida bir narsaning ikkitalik ma’nosini berishdir,” – deydi.
Arab tilida ikkilik son kategoriyasi morfologik sintaktik yoki morfosintaktik yo‘l bilan hosil bo‘lib, buni oldingi va hozirgi tilshunos olimlar e’tirof etadi.
Morfologik usul bilan ikkilik son hosil qilish ot so‘z turkumining oxiriga يَانِ، وَانِ، تَانِ، َانِ qo‘shimchalarini qo‘shish orqali hosil qilinadi. Mazkur 4 morfologik ko‘rsatkichlar ikkilik son kategoriyasini ifodalaydi. Ma’no jihatdan ikkilikni ifodalaydi. So‘z oxiri qanday tugashiga qarab 4ta qo‘shimchadan biri qo‘shiladi.
َانِ - oxirgi harakati ٌ tanvin damma bilan tugagan muzakkar so‘zlardan ikkilik ma’nosini hosil qiladi.
كِتَابَانِ - كِتَابٌ kitob – ikkita kitob, قَلَمٌ قَلَمَانِ - qalam – ikkita qalam
علي كل إنسانٍ أن يحترم الوالدين في كل حال و خين.
Har bir inson ota-onasini har qanday holatda va har qanday vaqtda ham hurmat qilishi kerak.
تَانِ - oxirgi morfologik ko‘rsatkichi ةٌ tanvin damma bo‘lgan muannas jinsli so‘zlardan ikkilik ma’nosini ifodalaydi.
مَرْأتَانِ - مَرْأةٌ ayol – ikkita ayol, كُلِّيَّتَانِ - كُلِّيَّةٌ fakultet – ikkita fakultet.
رقب الرجل ما اشترت المرأتان البسة الجميلة لبنتيهما في الدكان.
(bir) kishi ikki qizlariga chiroyli kiyimlarni sotib olgan ikki ayolni kuzatib turdi.
Maqsur otlardan (oxirgi morfologik ko‘rsatkichi ا yoki ي bo‘lgan so‘zlar) ikkilik hosil qiluvchi qo‘shimchalar وَانِ va يَانِ bo‘lib, so‘z oxiri ا bilan tugasa, وَانِ bilan, ي bilan tugasa, يَانِ bilan ikkilik hosil qilinadi.
عَصَوَانِ – عَصًي bitta hassa – ikkita hassa, فَتَيَانِ - فتًي bir yigit – ikkita yigit..
Oxiri alif bilan tugagan maqsur so‘zlarda ikki xil ikkilik hosil qilish yo‘li bo‘lib, har ikkalasi ham to‘g’ri hisoblanadi.
رَحَوَانِ – رَحًي، رَحَيَانِ – رَحًي qo‘l tegirmoni – ikkita qo‘l tegirmoni.
3 o‘zakli[5] so‘zlardan hosil bo‘lgan maqsur so‘zlardan ikkilik doim يَانِ qo‘shimchasi bilan ifodalanadi.
حُبْلَيَانِ - حُبْلَي - homilador – ikkita homilador
مُسْتَشْفَيانِ - مُسْتَشْفَي - kasalxona – ikkita kasalxona
رأيت أصفي الإبتسامات في الكون في الحبليين في المستشفس عند ما تلدان الإنسان السعيد.
Dunyoda eng sof tabassumni shifoxonada baxtli insonni dunyoga keltirgandagi homilador ikki ayolni ko‘rdim.
Mamdud otlardan (oxirgi morfologik ko‘rsatkichi َاءٌ bo‘lgan so‘zlar) ikkilik son kategoriyasini hosil qilish quyidagicha:
- Oxirgi morfologik ko‘rsatkichi asl (so‘z o‘zagini tashkil etuvchi harf) hamza bo‘lsa, َانِ qo‘shimchasi to‘g’ridan-to‘g’ri qo‘shilib, ikkilik hosil qiladi. Masalan:
قُرَّاءٌ- o‘quvchi قُرَّاءانِ - ikkita o‘quvchi
وُضَّاءٌ - toza bo‘luvchi وُضَّاءَانِ - ikkita toza bo‘luvchi
- Oxirgi morfologik ko‘rsatkichi muannaslikni ifodalovchi َاءُ morfologik ko‘rsatkichi bo‘lsa, hamza tushib qolib, o‘rniga و
صَحْراءُ sahro صَحْراوانِ - ikkita sahro
حُسْنَاءُ- go‘zal ayol حُسْنَاوانِ - ikkita go‘zal ayol
- Asl morfologik ko‘rsatkichi ي، و bo‘lib, hamzaga almashtirilgan bolsa, bunday mamdud so‘zlardan َانِ , وَانِ bilan ikkilik hosil qilish mumkin.
كساءَانِ – كساءٌ - كسي yoki كساوانِ - kiyim – ikkita kiyim
غِطاءَانِ – غطاءٌ - غطو yoki غِطاوانِ - dasturxon – ikkita dasturxon
- Muannaslikning morfologik ko‘rsatkichi bo‘lgan َاءُ dan oldin و harfi bo‘sa, َانِ bilan ikkilik hosil qilish o‘rinli. وَانِ bilan ham hosil qilsa bo‘ladi, lekin ikkita vov "و" ketma-ket kelib qoladi.
عَشْواءُ yomon ko‘radigan urg’ochi tuya عَشْواءَانِ عَشْواوانِ - - ikkita yomon ko‘radigan urg’ochi tuya
Oxirgi morfologik ko‘rsatkichi tushib qolgan so‘zlardan ikkilik son kategoriyasi وَانِ va يَانِ bilan hosil qilinadi.
Sintaktik munosabatga kirishganda tushib qolgan morfologik ko‘rsatkichi qaytib keladigan so‘zlardan وَانِ va يَانِ qo‘shimchalari bilan ikkilik hosil qilinadi. Masalan:
Sening otang - أبُوكَ (ota - أَبٌ) اَبَوٌ←
Respublika sudyasi – قَاضي الجُمْهورِيَّةِ (sudya - قَاضي)← قَاضِيٌ
Ikki ota yoki ota-ona - اَبَوانِ ikkita sudya - قَاضيانِ
Sintaktik munosabatga kirishganda tushib qolgan morfologik ko‘rsatkichi qaytib kelmaydigan so‘zlardan َان bilan ikkilik son kategoriyasi ifodalanadi.
يَدَانِ – يَدٌ – يَدَىٌ -ikki qo‘l. Uning qo‘li يَدَهُ
لغتانِ – لُغَةٌ - لُغَيٌ ikki til. Bizning til لغتُنا
Ikkilik son kategoriyasi qo‘shimchasi bilan ikkilik hosil qilinmaydigan so‘zlar:
- Murakkab atoqli otlar (ikki so‘zdan hosil bo‘lgan)
سيبَويه yoki بَعْلَبَك
- Shahar va davlatni ifodalovchi atoqli otlar
طشقند - Toshkent مصر - Misr
Qaratqichli aniqlovchidan murakkab atoqli otlardan ikkilik yasalib, birirnchi bo‘lakka ikkilikni ifodalovchi qo‘shimcha qo‘shish orqali hosil qilish mumkin.
عَبْدُ اللهِ - Abdullo ikkita Abdullo esa عَبْدَا اللهِ
Agar “ikkita shunday ismli” ma’nosida bo‘lsa, murakkab atoqli otlardan ikkilik sintaktik yo‘l bilan hosil qilinadi:
ذَوَا ikkita Sibaviyhi ismlilar ذَوَا سيبويه
Turni, to‘dani ifodalovchi jamlovchi otlardan ham ikkilik son kategoriyasi qo‘shimchasi bilan shu tur yoki to‘dani ifodalash mumkin:
إبْلٌ - urg’ochi tuyalar إبْلانِ ikki urg’ochi tuyalar to‘dasi
مَثلُ المنافق كالشاة العائرة بين الغنمين.[6]
Munofiq ikkita qo‘y podasini buzuvchi bir qo‘y kabidir.
Ko‘plik son kategoriyasininig ikkilik son kategoriyasi o‘rnida kelishi arab tilining asl masdari Qur’onda keltirilib, ikkilikni ifodalaydi.
فَقَد ضَعَتْ قُلُوبُكُمَا - Siz ikkingizning qalblaringiz moyil bo‘ladi. (Tahrim. 4-oyat)
قَلبٌ yurak, قُلُوبٌ- qalblar. Oyatdagi قُلُوبٌ qalblarni emas, ikki insonning ikki qalbini ifodalab kelmoqda.
Ko‘plik son kategoriyasi bilan ikkilik ma’noni ifodalash ikki narsa ikkita insonda bo‘lib, ularning har biri o‘zi tegishli bo‘lgan insonga bog’liq bo‘lgan holda qo‘llaniladi.
U ikkovining boshlari qanday yaxshi – ما أحسنَ رُؤُوسَهُمَا
Akmalxon Akmalxonov
[1] مصطفي الغلاييني. جامع الدروس العربية. – دمشق.: ناشرون. 2010. – 211 ص.
[2] Simoiy- eshitib o‘zlashtirish
[3] احمد الخاشمي. القواعد الأساسية .القاهرة. 55.1993 ص.
[4] عبد الرحمان بن محمد الانبري. اسرار العربية. (بتحقيق محمد البيطار)- دمشق.1958 . -596 ص.
[5] Arab tilida so‘z o‘zaklarini undosh harflar tashkil qiladi. Undoshlar soniga ko‘ra o‘zak turlarga ajratiladi.
[6] مصطفي الغلاييني. جامع الدروس العربية. – دمشق.: ناشرون. 2010. – 213 ص.