النَّعْتُ
Наът (сифат, мослашган аниқловчи)
Тобеъларнинг биринчи хили наът дейилади.
М: عَدُوٌّ عَاقِلٌ خَيرٌ مِنْ صَدِيقٍ جَاهِلٍ Ақлли душман нодон дўстдан яхшироқ жумласидаги «عاقل ақлли» ва «جاهل нодон» сўзлари.
Агар сен йўлда бир ҳамёнга дуч келсанг ва бир инсоннинг: «Ҳамёним йўқолди» деяётганини эшитсанг, у инсон: ضَاعَ لِي كِيسٌ صَغِيرٌ أسودُ «Менинг кичик, қора ҳамёним йўқолди» деб, у ҳамёнга мос белгиларни баён қилмагунча, ҳамён уники эканига ишониб, ҳамённи унга бериб юборишинг тўғри бўлмайди. Бу гапдаги «кичик» ва «қора» сўзлари «наът» ёки «сифат» дейилади. Бу ўринда уларни фоъил бўлишига кўра рафъ қилинган ҳамён сўзига эргашгани учун рафъ қилиниши шарт бўлади. Агар аввалги сўз насб бўлса унга эргашгани учун кейинги сўз ҳам насб қилинади.
М: فقدت كيسا صغيرا «Мен кичик ҳамённи йўқотдим» жумласидаги ҳамён сўзи мафъул биҳ бўлгани учун насб қилинади. «Кичик» сўзи эса унинг наъти бўлиб, у ҳам насб қилинади. Жар қилишда ҳам шундай.
М: أسألُ عَنْ كِيسٍ صَغِيرٍ «Мен кичик ҳамён ҳақида сўраяпман» жумласидаги ҳамён сўзи «ҳақида» кўмакчиси туфайли жар қилинган. «Кичик» сўзи унинг наъти бўлганлиги учун жар қилинган.
كيس صغير، رجل قصير: وعَلِيٌّ التاجر، وحَسَنٌ الكاتب، وعدو عاقل، وصديق جاهل
«Кичик ҳамён», «пакана киши», «савдогар Али», «ёзувчи Ҳасан», «ақлли душман», «нодон дўст» бирикмалари каби ўзидан олдинги калиманинг сифатларини билдирувчи ҳар бир сўз «наът» ёки «сифат» дейилади. Олдинда турган сифатланувчи (аниқланмиш) калима эса «мавсуф» ёки «манъут» дейилади.
Наът икки турли бўлади: наът ҳақиқий, наът сабабий.
«Наът ҳақиқий» деб матбуъ (эргашилган)нинг ўзида бўлган сифатни билдирадиганга айтилади.
رأيتُ التلميذَ الْمجتهدَ дегандаги الْمجتهدَ каби.
«Наът сабабий» деб матбуъ (эргашилган)нинг ўзидаги сифатни кўрсатмай, балки матбуъ билан алоқаси бўлган бир нарсанинг сифатини кўрсатади.
رأيتُ الرجلَ الكثيرَ مالُهُ дегандаги الكثيرَ каби.
Бунда الكثيرَ калимаси الرجل калимасининг сифати бўлмаган.
Балки ماله даги «مال»нинг сифати бўлган. Молнинг эса одам билан алоқаси жуда зўр. Чунки у кишининг мулки бўлган.
Наът хоҳ ҳақиқий, хоҳ сабабий бўлсин, маърифалик ва накраликда манъути (эргашилгани) билан бир хил бўлиши керак. Юқоридаги мисолларнинг икковида манъут маърифа бўлганидан наът ҳам маърифа бўлган. Бунинг устига наът ҳақиқий муфрадлик, тасниялик, жамлик, музаккарлик, муаннасликда манъутига қараб бир хил бўлади.
جاءنِى التلميذُ الْمجتهدُ، جاءنِى التلميذان الْمجتهدانِ، جاءنِى التلامذةُ الْمجتهدُونَ، جاءتنِى التلميذةُ الْمجتهدةُ، جاءتْنِى التلميذتانِ الْمجتهدتانِ، جاءتنِى التلميذاتُ الْمجتهداتُ
Наъти сабабий эса музаккар, муаннасликда ўзидан сўнг келган исмга (яъни манъут билан алоқаси бўлган исмга) қараб юради. Ҳамда ҳар вақт муфрад бўлади.
دخلتُ مدرسةً حسنًا ترتيبُها، تَمَسَّكْ بالشخصِ النافعةِ نصيحتُهُ، هؤلاء أولادٌ غنِيٌّ والدُهُمْ
дегандаги каби.
Бу мисолларда حسنًا ни манъути муаннас бўлса ҳам, ўзи музаккар бўлган. Чунки ўзидан сўнг келган ترتيبُ музаккар бўлган. النافعة нинг манъути музаккар бўлишига қарамасдан ўзи муаннас бўлган, чунки نصيحةُ муаннас. غَنِىٌّни манъути жам бўлишига қарамасдан ўзи муфрад бўлиб келган.
Наът баъзи вақт жумла бўлиб келади لا تَفْعَلْ أمرًا عاقِبَتُهُ وخيمةٌ дегандаги عاقبتُهُ وخيمةٌ каби. Бу вақтда унинг эъроби лафзий бўлмай, балки маҳаллий бўлади.