جَزْمُ الفِعْلِ وَمَوَاضِعُهُ
Феълнинг жазм (шарт майли) ўринлари
Қуйидаги калималардан бири музореъ феълидан олдин келганида жазм қилинади:
لَمْ، لَمَّا، لاَمُ الأمْرِ، لا النَّاهِيَةُ، إنْ، إذْمَا، مَنْ، مَا، مَهْمَا، مَتَى، أيَّانَ، أيْنَ، أنَّى، حَيْثُمَا، كَيْفَمَا، أيُّ.
لَمْ -мади, لَمَّا -ганда, لِ буйруқ «лам»и, لا инкор «лаа»си, إنْ агар, إذْمَا нима, مَنْ ким, مَا нима, مَتَى қачон, مَهْمَا ҳар қачон, أيَّانَ қаерда, أيْنَ қаерда, أنَّى қаерда, حَيثُمَا қайси ўринда, كَيفَمَا қандай, أيُّ қайси.
Феълни насб этадиган тўрт ўринни билиб олдик, энди бизга феълни ўн олти жойда жазм қиладиган ўринларни билиш қолди.
Қуйидаги калималарнинг биридан кейин келган ҳар бир жумладаги музореъ феъли жазм қилинади. Жазм қилувчи калималар икки қисмга бўлинади. Биринчи қисм ўзидан кейин битта феълни жазм қиладиган калималар:
М: لم أخن عهدًا ولم أخلف وعودا
Аҳдга хиёнат ва ваъдага хилоф қилмадим.
М: لما يثمر بستاننا وقد أثمرت البساتين
Боғимиз мевага кирганида, боғлар мевага кириб бўлган эди.
М: ليلزم كل إنسان حدّه
Ҳар бир инсон ўз чегарасини билсин.
М: لا تيأس من رحمة الله
Аллоҳни раҳматидан умидсиз бўлма.
Иккинчи қисм ўзидан кейин икки феълни жазм қиладиган калималар. Бунда биринчиси феъли шарт, иккинчиси эса жавоби шарт, деб аталади.
Улар:
М: إنْ تصبرْ تنلْ
Сабр қилсанг, етасан.
М: إذما تتعلمْ تتقدمْ
Ўргансанг, илдамлайсан.
М: من يبحثْ يجدْ
Ким қидирса топади.
М: ما تحصلْ في الصغر ينفعك في الكبر
Ёшлигингда нимага эришсанг, катта бўлганингда фойдаси тегади.
М: مهما تبطن تُظهرْه الأيام
Ҳар қанча беркитсанг ҳам, кунлар ошкор қилар.
М: متي يصلح قلبك تصلح جوارحك
Қачон қалбинг тузалса, аъзоларинг ҳам тузалади.
М: أيان تحسنْ سَريرتك تحمدْ سيرتك
Қаерда феълинг яхши бўлса, сийратинг мақталади.
М: أين تتوجهْ تصادفْ رزقك
Қаерга юзлансанг, ризқингни учратасан.
М: أنَّى يذهب ذو المال يجدْ رفيقا
Бой қаерга борса дўст топади.
М: حيثما تَستقمْ يقَدِّرْ لك الله نجاحا
Қайси жойда тўғри бўлсанг, Аллоҳ сенга муваффақият беради.
М: كيفما تكنْ يكنْ قرينك
Сен қандай бўлсанг, яқининг шундай бўлади.
М: أي إنسان يحترمْه الرئيس يحترمْه المرءوس
Қайси инсонни бошлиқ ҳурмат қилса, бошқалар ҳам ҳурмат қилади. إنْ ва ундан кейин келадиган калималар «Адавоти шарт», деб ҳам аталади.